Założenia projektu
Świat ludzki składa się nie tylko z tego, co widoczne i zmysłowo weryfikowalne, ale równoważnym elementem rzeczywistości są wyobrażenia o różnorodnych aspektach ludzkiej działalności. Tym samym świat nasz zapełniają - obok doświadczeń osobistych i znanych nam bezpośrednio osób - sytuacje, znaki, miejsca i bohaterowie, których zazwyczaj nigdy nie poznaliśmy bądź nie doznaliśmy, ale różnymi drogami stały się one elementem naszego doświadczenia życiowego. Nie są to zazwyczaj składniki bierne, gdyż spuścizna kulturowa, wyposażenie kulturowe często w sposób niedostrzegalny wpływa na postawy i decyzje pojedynczych ludzi i grup o różnej wielkości.
Podobne stwierdzenia można sformułować biorąc za obiekt rozważań mieszkańców poszczególnych regionów. Na ich świat społeczny składa się również zestaw mitów, symboli i bohaterów, które w dużej mierze decydują o powstaniu i kształcie wspólnoty regionalnej, miejscu i relacjach z innymi grupami, a patrząc z perspektywy jednostkowej - o byciu we wspólnocie bądź poza nią. To ten zasób tworzy zestaw wspólnych wartości i kod, za pomocą których rozróżnia się pomiędzy tym co uważane jest za własne, a tym co obce. To również za pomocą tego wyposażenia tworzy się tożsamość poszczególnych osób i służy ono do łatwego identyfikowania i komunikowania wewnątrz grupy. Także za pomocą tego kodu kulturowego mniejsze wspólnoty są włączane do większych grup, niekiedy w nich stygmatyzowane bądź nawet wykluczane.
Zazwyczaj jest to świat bardzo złożony i wielopoziomowy, którego zasoby zmieniają się w czasie. Nie zawsze są one wykorzystywane, niekiedy wydają się nie odgrywać już żadnej roli, ale niejednokrotnie następowała i następuje rewitalizacja, ponowne "wynalezienie" pewnych tradycji i wartości w wymiarze jednostkowym i grupowym.
Na Górnym Śląsku, typowym dla Europy Środkowej regionie pogranicznym, który w dziejach był pod wpływem i elementem składowym licznych ośrodków politycznych, a tym samym systemów kulturowych, mamy do czynienia z wieloma reliktami i symbolami tych światów. Niektóre z nich są obecne u większości kultur. Taką rolę symboliczną pełni przynajmniej od czasów średniowiecznych Odra, wokół której opisywano całą prowincję. Równie starym znakiem - i chyba najbardziej znanym - jest Góra Św. Anny, która była miejscem kultu już w czasach pogańskich. W czasach chrześcijańskich stała się ona najważniejszym sanktuarium regionalnym i ważnym miejscem pielgrzymkowym. Po polsko-niemieckim konflikcie o przynależność państwową regionu, stała się sanktuarium narodowym, najpierw niemieckim, a później polskim, w obu przypadkach, o wyraźnym ostrzu antykatolickim.
Niektóre z tych elementów kultury regionalnej, co - jak się wydaje - szczególnie dotyczy spersonalizowanych symboli w postaci świętych i bohaterów ruchów masowych, straciły na znaczeniu bądź odeszły bezpowrotnie w przeszłość. Mimo wszystko długo jeszcze w XIX a nawet XX wieku kult św. Jadwigi Śląskiej czy św. Jacek odgrywały znaczącą rolę w życiu mieszkańców regionu. Choć takie postaci jak niemiecko-nazistowski bohater okresu powstań - Albert Schlageter, czy bohater komunistyczny - Wincenty Pstrowski, zostały wyparte z pamięci społecznej.
Wraz z pojawieniem się narodów, uniwersalizm chrześcijański został zakwestionowany. Grupy te konstruowały i koncentrowały się wokół opowieści o wspólnym pochodzeniu, bądź dokonaniach. Na bazie tych wielkich narracji, choćby w postaci Polski Piastowskiej, czy niemieckiej misji kulturalnej, powstały i funkcjonują w regionie inne mity, głównie narodowe, które wyjaśniając tożsamość za pomocą przeszłości tworzą podstawy różnych ideologii.
Blisko związane z tymi narracjami są stereotypy - obrazy różnorodnych grup, które za pomocą zestawu określonych atrybutów i cech przekazują ich wartościujący opis bądź też ocenę własnych zachowań. Są też wygodnym sposobem wytyczania granicy między tym co "własne" i tym co "obce", co pozwala w efekcie wykluczać i przyjmować wybrane grupy.
Wszystkie te elementy świata kulturowego Górnego Śląska podlegały weryfikacji społecznej, poprzez odprawianie świąt i rytuałów, pozwalało to legitymizować władze elit i przynależność innych jednostek do wspólnoty. Były również okazją do przypomnienia sobie zestawu symboli, mitów i bohaterów, wspólnych całej społeczności.
Przykładając do tych systemów i zasobów kulturowych perspektywę społeczeństwa ponowoczesnego, widzimy, że często są niekoherentne i nie zawsze aktywne. Punktem wyjścia projektu jest próba ich uporządkowania na gruncie europejskich badań nad kulturą, sporządzenie regionalnej mapy kulturowo-historycznej, z osadzeniem jej w czasie i poszczególnych systemach. Mapa taka powinna zawierać tradycje i wartości zarówno z kultury dominującej, jak i subkultur, kultury "wysokiej" i "popularnej". Czasowo natomiast analiza ograniczona została przede wszystkim do okresu nowoczesności, czyli ostatnich 150 lat.